ข้าวหอมนิล หรือข้าวเจ้าพันธุ์หอมนิลเป็นพันธุ์ข้าวที่ได้รับการคัดเลือกและพัฒนาสายพันธุ์จากข้าวเหนียวดำกับข้าวหอมมะลิ 105 จนได้ข้าวพันธุ์ที่มีเมล็ดข้าวกล้องเรียวยาว สีม่วงเข้มจนดำจึงเรียกข้าวสีนิล ข้าวหอมนิลหรือข้าวสีนิล เป็นข้าวสายพันธุ์ข้าวเก่าแก่สายพันธุ์หนึ่งของไทย เป็นข้าวที่มีสีดำโดยกำเนิดจากการผสมข้ามพันธุ์
ข้าวหอมนิลมีลักษณะประจำพันธ์ คือ เป็นพันธุ์ข้าวนาสวน ไม่ไวแสง สามารถปลูกได้ตลอดทั้งปี การแตกกอดี ไม่ต้านทานโรคขอบใบแห้ง และแมลง โดยทั่วไปใบและลำต้นมีสีเขียวเข้มอมม่วง เมล็ดข้าวกล้องยาวมีสีม่วงดำ เปลือกหุ้มเมล็ดข้าวมีสีม่วงเข้มจนดำ อายุการเก็บเกี่ยว 95-100 วัน ต้านทานต่อโรคไหม้ ทนทานต่อสภาพแล้ง และดินเค็ม ข้าวหอมนิลมีปริมาณสารต้านอนุมูลอิสระสูง ในเยื่อหุ้มเมล็ดที่เป็นสีม่วงเข้มประกอบไปด้วยสารแอนโทไซนานิน โปรแอนโทไซยานิน ไบโอฟลานอยด์ และวิตามินอี ซึ่งเป็นสารต้านอนุมูลอิสระ และสามารถใช้เป็นสีผสมอาหารตามธรรมชาติ ในส่วนของรำและจมูกข้าวมีวิตามินอี และวิตามินบีและกรดไขมันไม่อิ่มตัวสูง ในส่วนของรำ มีน้ำมันรำข้าว 18 เปอร์เซ็นต์ เป็นองค์ประกอบ 80 เปอร์เซ็นต์ เป็นชนิด C18:1 และC18:2 เหมือนกับน้ำมันที่ได้จากถั่วเหลืองและข้าวโพด และพบว่ามีสารโอเมก้า3 ประมาณ 1-2 เปอร์เซ็นต์ ปริมาณเส้นใยสูง และสารต่อต้านอนุมูลอิสระสูง รวมทั้งมีธาตุเหล็ก สังกะสี ทองแดง แคลเซียมและโพแทสเซียมมากกว่าข้าวหอมมะลิทั่วไป
ข้าวเจ้าหอมนิลเป็นข้าวเพื่อสุขภาพ เนื่องจากมีคุณค่าทางโภชนาการสูง สามารถนำมาแปรรูปทางอุตสาหกรรมอาหารได้ดี เช่นผลิตภัณฑ์อาหารจากแป้งข้าวหอมนิล รวมทั้งขนมขบเคี้ยวต่างๆ
เปรียบเทียบคุณค่าทางโภชนาการของข้าวเจ้าหอมนิลเทียบกับข้าวขาวดอกมะลิ 105
| คุณค่าทางโภชนาการ | ข้าวเจ้าหอมนิล | ข้าวขาวดอกมะลิ 105 |
| โปรตีน (เปอร์เซ็นต์) | 12.56 | 6.0 |
| คาร์โบไฮเดรต (เปอร์เซ็นต์) | 70.0 | 80.0 |
| ธาตุเหล็ก (มิลลิกรัมต่อ 100 กรัม) | 3.26 | – |
| สังกะสี (มิลลิกรัมต่อ 100 กรัม) | 2.9 | – |
| แคลเซียม (มิลลิกรัมต่อ 100 กรัม) | 4.2 | – |
| โพแทสเซียม (มิลลิกรัมต่อ 100 กรัม) | 339.4 | – |
| ทองแดง (มิลลิกรัมต่อ 100 กรัม) | 0.1 | – |
ที่มาข้อมูล : https://www3.rdi.ku.ac.th/?p=27452
ผู้พัฒนาพันธุ์ รศ.ดร. อภิชาติ วรรณวิจิตร, ดร.ธีรยุทธ ตู้จินดา, ดร. สมวงษ์ ตระกูลรุ่ง
หน่วยงาน ศูนย์วิทยาศาสตร์ข้าว มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ กำแพงแสน จ.นครปฐม
เกษตรนวัตกรรม รวบรวมผลงานวิจัยนวัตกรรมทางการค้นตว้าวิจัยในวาระครบรอบ 72 ปี แห่งมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ศูนย์วิทยาศาสตร์ข้าว มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์